در سخنرانی آیت ا... مصباح یزدی مطرح شد:
بارش رحمت در سایه محبت دو مؤمن
اشاره: آن چه پیش رو دارید گزیده‌ای از سخنان آیه` ا... مصباح یزدی در دفتر مقام معظم رهبری است که در تاریخ 27/06/87 بیان شده است.
صمیمیت؛ محور ارتباط مؤمنین
«و ان نراجع من هاجرنا، و ان ننصف من ظلمنا، و ان نسالم من عادانا حاشی من عودی فیک و لک، فانّه العدوّ الّذی لا نوالیه، و الحزب الّذی لا نصافیه»
امام سجاد (ع) در دعای آغاز ماه رمضان پس از بیان فرازهایی درباره حمد الهی، در چند بخش اموری را از خدای متعال درخواست می‌کند که نخستین امر درباره نماز است. در بخش دوم دعا به وظایف اقتصادی و مسائل مالی یک مسلمان پرداخته شده است. در این دعا پس از مسائل مالی به صله‌رحم و معاشرت با دیگران اشاره می‌شود. در اسلام وظایف بسیار گسترده‌ای درباره معاشرت وجود دارد، که هم در احکام فقهی و هم در مسائل اخلاقی و ارزشی درباره آن بحث می‌شود. در بخش مهمی از مجموعه روایات، در مورد «عشرت» به معنی معاشرت، بحث و تأکید شده است. با دیگران رفتار خوب داشتن، خوش اخلاق بودن، خوش برخورد بودن، خدمت کردن، و محبت کردن، اموری مطلوب خدا و از اعمال خیری است که در ماه رمضان باید اهتمام بیش‌تری به آن داشت. اگر کسی با ما رفتار ناروایی دارد باید ما چگونه با او برخورد نماییم و عکس‌العمل ما در مقابل رفتار دیگران چه باید باشد؟ در نظام ارزشی اسلام و در احکام فقهی، سعی شده است تا مؤمنین با همدیگر روابط دوستانه داشته باشند. انسان نسبت به همه مؤمنین وظایفی دارد، که مجموع آن‌ها را می‌توان، «وظایف اجتماعی اسلام»، نامگذاری نمود. اگر کتاب‌های حدیث بررسی شود بخش‌های زیادی به این موضوع پرداخته است. به عنوان نمونه اگر دو مؤمن به همدیگر رسیده و سلام کنند، چقدر ثواب دارد. اگر مصافحه کنند، چقدر ثواب دارد. به دیدار هم رفته و رفت و آمد داشته باشند چقدر ثواب دارد.
بارش رحمت در سایه محبت دو مؤمن
در روایات آمده است اگر دو مؤمن به یکدیگر رسند، وقتی مصافحه نموده و به همدیگر دست دهند، بین دو انگشت ابهام آن‌ها، یک صد رحمت ریزش می‌کند، نود و نه رحمت آن برای کسی است که دیگری را بیش‌تر دوست می‌دارد. این نشان می‌دهد که اسلام تا چه اندازه تشویق می‌کند، تا مؤمنین همدیگر را دوست داشته باشند. در روایت دیگر آمده است وقتی مؤمن به خانه مؤمن دیگری رفته و در خانه او را می‌زند خدا فرشته‌ای را می‌فرستد تا از آن شخص بپرسد که در این جا چه کار دارد؟ اگر در پاسخ بگوید که به دیدن دوستم آمده‌ام، به او خطاب می‌شود بپرس چه حاجتی داری و چه چیزی از او می‌خواهی؟ آیا کاری با او داری؟ وقتی بگوید: خیر، هیچ احتیاج و کاری ندارم و تنها دلم تنگ شده بود و آمدم تا او را ببینم. خدای متعال به فرشته می‌فرماید: به این شخص بگو تو در حقیقت به دیدن من آمده‌ای، و مهمان من هستی و پذیرایی تو بر عهده من است. در روایت دیگری می‌فرماید «من زار اخاه فی بیته قال اللّه عزّ و جلّ له انت ضیفی و زائری علیّ قراک» کسی که به دیدار دوست خود در منزل او می‌رود خداوند می‌فرماید در حقیقت به دیدار من می‌آیی، و پذیرایی تو بر عهده من است. چرا که دوست را برای خدا انتخاب نموده و چنین دوستی است که انسان را به یاد خدا انداخته و او را در انجام وظایف یاری می‌رساند.
تدابیر ائمه اطهار (ع) برای تقویت صمیمیت بین مؤمنین
ائمه اطهار صلوات الله علیهم اجمعین تدابیر گوناگونی اندیشیده‌اند تا بین مؤمنین و به ویژه بین شیعیان، روابط دوستانه بیش‌تر تقویت شود. در روایتی آمده است که در کوفه بین دو نفر از شیعیان مشاجره و اختلافی بر سر یک زمین پیش آمد. هر کدام حق را از آن خود می‌دانستند. یکی از اصحاب امام صادق صلوات الله علیه که به نحوی از امام (ع) نمایندگی داشت، یکی از طرفین را به منزل خود دعوت نمود و در آن‌جا کیسه‌ای از پول را در برابرش نهاد و به او گفت که مشاجره را تمام کند. این شخص با دیدن پول ناراحت شد و گفت که من احتیاج به پول نداشته و می‌خواهم حق خود را بگیرم. نماینده امام صادق (ع) به آن مرد گفت: این پول را امام صادق (ع) در نزد من قرار داده است تا اگر بین دو نفر از شیعیان اختلاف مالی پیش آمد با این پول آنرا حل کنم. آن شخص نیز با شنیدن این سخن، کوتاه آمد و از حق خود گذشت.
بیش از سه روز، قهر کردن ممنوع
تلاش و اهتمام احکام اخلاقی و تربیتی اسلام بر این است که مؤمنین را از اختلاف دور نموده و روح مهربانی و دوستی را در جامعه تقویت کند. با وجود همه این چاره اندیشی‌ها، پیشگیری‌ها و درمان‌ها گاهی ممکن است کدورت‌ها و سوء تفاهم و اختلافاتی پیش بیاید. چه بسا شیطان با وسوسه مؤمنین، آنان را به کار ناروایی کشانده و بین آنان اختلاف و دعوایی ایجاد کرده و دوستی بین آنان را به کدورت تبدیل نماید. در این باره روایت می‌گوید که: «فلا یهجر اخاه اکثر من ثلاثهِ ایّام» اگر بین شما با کسی، دلخوری و دعوایی پیش آمد، حق ندارید بیش از سه روز به این دلخوری ادامه دهید و پس از سه روز باید با همدیگر آشتی کنید. دو مؤمن بیش از سه روز حق ندارند با هم کدورت داشته باشند. بلکه هرچه سریع‌تر باید این کدورت را با گذشت یا با داوری دیگران حل نمایند. در برخی موارد تنها کدورت و اختلاف نیست، بلکه اموال مؤمن مورد تعرض قرار گرفته یا به او توهین شده و یا مورد ضرب و شتم قرار می‌گیرد. در این‌جا دیگر بحث سوء تفاهم و اختلاف لفظی نیست. در چنین مرحله‌ای انسان چگونه باید رفتار کند؟ آیا همیشه باید عفو کرد؟ در این موارد اخلاق و تربیت اصیل اسلامی‌چه می‌گوید؟ آیا هر کسی به انسان ظلم کرد، بگویم من تو را بخشیدم! شبیه آن چه انجیل تحریف شده برای حضرت عیسی علی نبینا و آله و علیه السلام نقل کرده است؟ مسیحیان به حضرت عیسی علی نبینا و آله و علیه السلام نسبت داده‌اند که به حواریین و یارانش فرمود: اگر کسی به شما سیلی زد، آن طرف صورت را نیز بیاور و بگو بر این طرف نیز سیلی بزن! آیا اسلام چنین چیزی را می‌پسندد؟ آیا در چنین مواردی باید انتقام گرفت یا از فرد ظالم گذشت؟ جا دارد در این مسأله اخلاقی پژوهشگران، تحقیقات وسیعی داشته و احکام فقهی و اخلاقی آنرا برای مردم روشن کنند. چرا که بسیاری از مردم نمی‌دانند در چنین حوادثی چگونه باید عمل کنند.
گذشت در عین عزّت؛ خواسته اسلام
آن‌چه که روشن است به طور طبیعی انسان می‌تواند در برابر کسی که در حق انسان ظلم نموده، عکس العمل مناسبی نشان بدهد. در این‌جا دو مسأله مطرح است. نخست آن‌که کسی که مظلوم واقع می‌شود آیا حق تظلّم داشته و می‌تواند اقدام به رفع ظلم و مقابله به مثل کند؟ دوم آن‌که در جایی که حق با اوست آیا بهتر است که عفو کند یا حق خود را بگیرد؟ در اسلام برای کسی که مظلوم واقع شده، حق تظلّم محفوظ است. «لا یحبّ اللّه الجهر بالسّوء من القول الاّ من ظلم» یا «و لمن انتصر بعد ظلمه فأولئک ما علیهم من سبیلٍ» هر آن کس که به او ظلم شده و درصدد یاری برآمده و از دیگران کمک بخواهد تا از خود رفع ظلم کند، یا درصدد انتقام بر آید تا رفع ظلم کند، اشکالی ندارد. در اسلام این حق برای انسان محفوظ است. از این آیه که «لا تظلمون و لا تظلمون» می‌شود فهمید اسلام نخواسته است تا مسلمان‌ها ذلیل باشند. در روایتی آمده است «من قتل دون مظلمته فهو شهیدٌ» اگر کسی در راه گرفتن حق خود کشته شود، شهید است. ممکن است به اموال، ناموس و حریم کسی تجاوز شود. اگر در چنین حالتی انسان برای دفاع از خود به سوی متجاوز حمله کرد و در این نزاع کشته شد روایت می‌فرماید هیچ ملامتی بر آن نیست بلکه حکم شهید را دارد. اسلام در چنین مواقعی از مؤمن خواسته است تا ذلیل نباشد؛ اما باید توجه داشت که هنگام مقابله به مثل پا را از حد خود فراتر نگذارد «و لا یجرمنّکم شنآن قومٍ علی الاّ تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتّقوی» اگر در مقام تظلم و مقابله به مثل مجاز برآمدید، مواظب باشید که از حد خود تجاوز نکنید، اگر یکی سیلی به شما زده شما حق دارید یک سیلی بزنید؛ آن هم همان‌گونه که او زده، نه شدیدتر. این نکته‌ای است که خیلی مورد غفلت قرار می‌گیرد. همین که انسان می‌بیند مظلوم شد و باید دفاع کند، بیش از حد خود اقدام می‌کند. این جایی است که باید تقوا خود را نشان دهد. بخصوص در حال عصبانیت مشکل است انسان خود را کنترل کند تا حد و مرز را رعایت کرده و یک کلمه اضافه نگوید. بر همین اساس است که حضرت سجاد (ع) در این دعا از خدا می‌خواهند که به ما توفیق بده تا اگر کسی با ما کدورت و سوء تفاهمی پیدا کرد، ما در مقابل او گذشت کنیم.
بخشش از بزرگان است
در لحظاتی که مؤمن باید گذشت کند، شیطان مانع انجام وظیفه می‌شود و انسان را گمراه می‌کند که مثلاً «آن یکی سن کم‌تری دارد و باید او به نزد من بیاید»، «او جاهل است و من عالم»، «من ثروتمندم و او فقیر». در چنین لحظاتی باید تقوای الهی را رعایت نمود و به این افکار بیهوده و امور اعتباری غیر عقلانی و غیر اسلامی‌توجه نداشت. مؤمن و مؤمن با هم برابرند. پیر و جوان، عالم و جاهل، در مقام حقوق، همه مساوی هستند. اگر کدورتی پیدا شد انسان باید منتظر فرصت باشد تا در اولین فرصت عذرخواهی کند و بگوید من را ببخشید، ممکن است من اشتباه کرده باشم. این اقدام، شجاعت و گذشتی بیش از حد می‌خواهد. به ویژه اگر انسان امتیازات و برتری‌هایی هم داشته باشد. اگر استاد بخواهد از شاگرد عذرخواهی کند یا پدر بخواهد از پسر عذرخواهی کند، برای آن‌ها خیلی سخت و سنگین است. در چنین لحظاتی نیاز به توفیق و کمک الهی است تا انسان از آن‌هایی که حرکت ناروایی انجام داده‌اند، بگذرد. البته اسلام سفارش می‌کند که اگر کسی به شما ظلمی کرد و با شما رفتار نامناسبی داشت، به جای این‌که او از شما عذرخواهی کند، شما نزد او بروید و عذرخواهی کنید. چنین رفتاری بسیار ارزشمند است و جلوی وسوسه‌های شیطان را می‌گیرد.
در گرفتن حق، میانه‌رو باش
مسأله دوم آن است که وقتی انسان می‌خواهد حق خود را از کسی گرفته و زیر بار ظلم نرود در چنین موقعی انسان باید بسیار مواظب باشد تا مرز حلال و حرام و مرز حق و ناحق را دقیقا رعایت کند. اگر انسان می‌خواهد انتقام هم بگیرد، باید در همان حدی باشد که به او ظلم شده است نه بیش‌تر. آیا اگر انسان عفو کند بهتر است یا این‌که انتقام بگیرد؟ در فرهنگ ما به همت ادبا و شعرا چنین اعتقادی ایجاد شده که «در عفو لذتی است که در انتقام نیست» آیات و روایات فراوانی نیز در این زمینه داریم.
عفو نباید ظالم را جسور کند
سؤال این است که آیا در همه جا باید از کسی که ظلم نموده و کار ناروایی انجام داده، گذشت کرد؟ اولاً عفو کردن نباید به معنای ظلم پذیری و ترس، و عدم جرات برای دفاع باشد. برخی از افراد براساس تربیت محیط و خانواده، پذیرای هرگونه ظلم و تعدی هستند. انسان همیشه باید آماده دفاع باشد و نگذارد به او ظلم بشود. تسلیم در برابر کسی که بیجهت به انسان ظلم کند، ظلم پذیری و «انظلام» است که از جهت شرعی و اخلاقی ناپسند و مذموم است. درباره قصاص و مقابله به مثل در مسائل شخصی باید دید که نتیجه عکس العمل چه خواهد شد. فرض کنید انسان کم عقل و زورگویی به شما ظلم کرده است. اگر از او گذشت شود چه بسا او در زورگویی و ظلم جسورتر خواهد شد، مثل اراذل و اوباشی که در برخی محله‌ها پیدا می‌شوند. اگر از روز اول در برابر چنین افرادی بایستند و آنان را قصاص کنند تا این اندازه جسور نمی‌شوند. عفو کردن یا گذشت کردن نباید موجب این باشد که ظالم جسور شود و امنیت و سلامت جامعه را به خطر اندازد. البته با کسی که از روی عصبانیت کاری انجام داده و پشیمان شده است، باید از روی گذشت برخورد نمود. در آیات قرآن اشاره به این مطلب داریم که جلوی بسیاری از کارهای بد را با کار خوب می‌شود گرفت، «ادفع بالّتی هی احسن السّیّئهِ» در آیه دیگری آمده است «یدروِن بالحسنهِ السّیّئهِ»، در جایی دیگر آمده «ادفع بالّتی هی احسن فاذا الّذی بینک و بینه عداوهٌِ کأنّه ولیٌّ حمیمٌ» یعنی اگر کسی با شما درصدد دشمنی برآمده و با شما ستیزه می‌کند و می‌خواهد به شما زور بگوید، اگر شما نیز عکس‌العملی همچون او نشان دهید، نزاع ادامه پیدا می‌کند و اصلاح نمی‌شود. روز به روز رابطه شما تیره‌تر می‌شود و ممکن است عواقب سوئی داشته باشد. در این گونه موارد باید با رفتار خوب مسأله را حل نمود.کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ» یعنی اگر کسی با شما درصدد دشمنی برآمده و با شما ستیزه می‌کند و می‌خواهد به شما زور بگوید، اگر شما نیز عکس‌العملی همچون او نشان دهید، نزاع ادامه پیدا می‌کند و اصلاح نمی‌شود. روز به روز رابطه شما تیره‌تر می‌شود و ممکن است عواقب سوئی داشته باشد. در این گونه موارد باید با رفتار خوب مسأله را حل نمود.
